Triết lý của chủ nghĩa xã hội nhà nước đầu tiên được Ferdinand Lassalle thuyết giảng một cách rõ ràng. Ngược lại với quan điểm của Karl Marx, Lassalle bác bỏ khái niệm về nhà nước như một cơ cấu quyền lực dựa trên giai cấp mà nhiệm vụ chính là để bảo tồn cấu trúc giai cấp hiện có; do đó Lassalle cũng bác bỏ quan điểm của chủ nghĩa Marx cho là nhà nước chỉ có một đường là "tàn lụi dần". Lassalle coi nhà nước là một thực thể độc lập với lòng trung thành của giai cấp và là một công cụ của công lý, vì vậy là cần thiết để đạt được chủ nghĩa xã hội. [6]

Các khái niệm ban đầu của chủ nghĩa xã hội đã được trình bày bởi các triết gia của phái vô chính phủ và tự do cá nhân chủ nghĩa phản đối khái niệm nhà nước. Trong "Statism and Anarchy" (Nhà nước và vô chính phủ), Mikhail Bakunin xác định một xu hướng theo nhà nước trong phong trào chủ nghĩa Marx, trái ngược với chủ nghĩa xã hội vô chính phủ, do triết lý của Karl Marx. Bakunin dự đoán thuyết chuyển đổi từ chủ nghĩa tư bản sang chủ nghĩa xã hội của Marx, trong đó tầng lớp lao động giành chính quyền thành lập nhà nước chuyên chính vô sản, cuối cùng sẽ dẫn đến việc lấn chiếm cưỡng đoạt quyền hành bởi chính bộ máy nhà nước hoạt động vì lợi ích riêng của hệ thống bộ máy đó, mở ra một hình thức mới của chủ nghĩa tư bản chứ không phải là thiết lập chủ nghĩa xã hội.[7]

Trên phương diện là một hệ tư tưởng chính trị, chủ nghĩa xã hội nhà nước nổi bật lên trong thế kỷ 20 với các cuộc cách mạng Bolshevik, Lenin và các cuộc cách mạng Marx – Lenin sau đó, nơi việc đơn đảng kiểm soát cả nước, và mở rộng ra, kiểm soát các lĩnh vực chính trị và kinh tế của xã hội được biện minh như một phương tiện để bảo vệ cuộc cách mạng chống lại cuộc nổi dậy phản cách mạng và ngoại xâm.[8] Lý thuyết Stalin về chủ nghĩa xã hội trong một nước là một cố gắng hợp pháp hóa các hoạt động do nhà nước chỉ đạo trong một nỗ lực thúc đẩy công nghiệp hóa Liên Xô.